कुमार वयापर्यंत मुलांवर पालकांनी संस्कार करताना घ्यावयाची काळजी
प्रस्तावना
मुलं म्हणजे समाजाचं भविष्य. एखाद्या राष्ट्राचं खरं सामर्थ्य त्याच्या बालकांमध्ये दडलेलं असतं. जसं झाडाच्या मुळांवर संपूर्ण झाडाची वाढ अवलंबून असते, तसंच बालकांच्या संस्कारांवर त्यांचं भविष्यातील व्यक्तिमत्त्व, वर्तन, आणि चारित्र्य अवलंबून असतं. कुमारवय म्हणजे बालपणातून किशोरावस्थेकडे जाण्याचा टप्पा — या काळात मुलांची शारीरिक, मानसिक, बौद्धिक आणि भावनिक वाढ झपाट्याने होत असते. या वाढीच्या प्रक्रियेत पालकांचे संस्कार हे मुलांच्या मनावर खोलवर ठसा उमटवतात. त्यामुळे या वयात योग्य संस्कार देताना पालकांनी अत्यंत संवेदनशील, जागरूक आणि संयमी राहणे गरजेचे आहे.
आजच्या युगात ज्या वेगाने सामाजिक, तांत्रिक आणि नैतिक बदल होत आहेत, त्या पार्श्वभूमीवर मुलांवर योग्य संस्कार करण्याचे महत्त्व आणखी वाढले आहे. मुलं इंटरनेट, सोशल मीडिया, आणि डिजिटल माध्यमांच्या प्रभावाखाली वाढत आहेत. त्यामुळे पालकांची भूमिका केवळ आर्थिक पुरवठादार किंवा शिक्षणाचा भार उचलणारी नसून, ती मार्गदर्शक, प्रेरक आणि मूल्यसंवर्धक अशी बनली पाहिजे.
संस्कार म्हणजे काय?
‘संस्कार’ या शब्दाचा अर्थ केवळ धार्मिक किंवा परंपरागत कृती असा नाही. संस्कार म्हणजे मनावर केलेली योग्य छाप. संस्कार म्हणजे व्यवहारात एखाद्या कृतीवर प्रतिक्रिया देताना अचूक निर्णय घेऊन केलेली कृती करण्याची क्षमता निर्माण होणे. सावकार हे एक दिवसात किंवा एक तासात किंवा तासिकेत करता येत नाहीत. संस्कार ही निरंतर , अखंडित चालणारी प्रक्रिया आहे. संस्कार स्थळ आणि काळ यानुसार बदलू शकतात.त्यासाठी पालकांनी देखील जागरूक राहायला हवे. मुलांमध्ये चांगले विचार, चांगल्या सवयी, नैतिक मूल्ये आणि जबाबदारीची भावना निर्माण करणं म्हणजे संस्कार करणं. संस्कार हे मुलांच्या अंतर्मनात रुजले पाहिजेत. ते शब्दांनी नव्हे तर कृतीतून, अनुभवातून आणि वातावरणातून तयार होतात.
संस्कारांची प्रक्रिया मानवी जीवनात दीर्घकाळ चालते. ती जन्मापासून सुरू होते आणि वृद्धावस्थेपर्यंत चालते. संस्काराची प्रक्रिया ही कुमारवयापर्यंत सर्वाधिक प्रभावी असते. कारण या काळात मुलं निरीक्षणक्षम, अनुकरणप्रिय आणि प्रभावग्राही असतात. ते समाजातील तसेच पालकांचे बोलणे, वागणे, वर्तन, अगदी लहान कृतीही अनुकरण करतात. त्यामुळे पालकांनी दिलेले संस्कार हे त्यांच्या संपूर्ण आयुष्याची दिशा ठरवतात.
कुमारवयातील मुलांची वैशिष्ट्ये
कुमारवायतील मुलांना समजून घेण्यासाठी कुमार वयामध्ये जे बदल होतात ते पालकांनी प्रथम समजून घेणे गरजेचे आहे. कुमारवय म्हणजे मुलांच्या जीवनातील संक्रमणकाळ. या वयात ते बाल्यावस्थेतून किशोरावस्थेकडे प्रवास करतात. त्यांच्या जीवनात नवनवीन स्वप्ने डोकावत असतात. त्यांच्या मनात अनेक प्रश्न, कुतूहल आणि भावनांचे वादळ सुरू असते.
या काळात काही बदल घडतात त्या बदलांची वैशिष्ट्ये जाणून घेणे गरजेचे असते. खालील प्रमाणे काही वैशिष्ट्ये दिसून येतात:
शारीरिक बदल: उंची वाढणे, आवाजात बदल, हार्मोन्सचे परिणाम — हे बदल मुलांना गोंधळात टाकू शकतात.
भावनिक चढउतार: राग, आनंद, निराशा, असूया, स्पर्धा, स्वाभिमान यासारख्या भावनांचा तीव्र अनुभव येतो.
स्वत:चा शोध: “मी कोण?” “माझं मत काय आहे?” असे प्रश्न मुलं स्वतःला विचारू लागतात.
सामाजिक ओळख: मित्रांचा प्रभाव वाढतो. ते स्वतःला समूहात सिद्ध करण्याचा प्रयत्न करतात.
स्वातंत्र्याची इच्छा: पालकांपासून काहीसा वेगळेपणा दाखवण्याची प्रवृत्ती निर्माण होते.
या सर्व टप्प्यांत पालकांनी जर संयम, समजूत आणि प्रेमाने मार्गदर्शन केलं, तर मुलं सकारात्मक दिशेने वाढतात. पण जर दुर्लक्ष, राग, किंवा दडपशाही केली गेली, तर मुलं हट्टी, गोंधळलेली किंवा नकारात्मक विचारांची होऊ शकतात.
संस्कार प्रक्रियेत पालकांची भूमिका
पालक हे मुलांचे पहिले शिक्षक असतात. मुलं शाळेत जाण्याआधीच त्यांनी जग पाहण्याचा दृष्टिकोन पालकांकडून घेतलेला असतो. पालकांनी संस्कार करताना खालील गोष्टींकडे विशेष लक्ष दिले पाहिजे:
१. प्रेम आणि सुरक्षिततेचे वातावरण
मुलांना घरी प्रेम, आपुलकी आणि सुरक्षिततेची भावना मिळाली पाहिजे. भीतीच्या वातावरणात वाढणारी मुलं कधीच आत्मविश्वासू बनू शकत नाहीत. प्रेम देणे म्हणजे फालतू लाड करणं नाही, तर त्यांच्या भावना समजून घेणं आणि त्यांच्या भावनांचा आदर करणं होय.
२. संवादाचे महत्त्व
पालकांनी मुलांशी नेहमी खुला संवाद ठेवला पाहिजे.त्यांनी ऐकलेल्या काही गोष्टींची सत्यता त्यांना पडताळून पहावीशी वाटते. त्यामुळे कोणत्याही घटनेची एक बाजूने विचार करण्याची शक्यता असते.तेव्हा आपण पालक म्हणून “काय झालं?” “ तुला कसं वाटतंय?” असे प्रश्न विचारणे, आणि त्यांच्या उत्तरांना गांभीर्याने ऐकणे, हे महत्त्वाचे आहे. संवादातून विश्वास निर्माण होतो, आणि तोच संस्काराचा पाया आहे.
३. आदर्श वर्तन दाखवणे
पालक स्वतः जे बोलतात तेच जर त्यांच्या कृतींमध्ये दिसलं, तर मुलांवर त्याचा खोल परिणाम होतो. उदाहरणार्थ, पालकांनी प्रामाणिक राहून, इतरांचा आदर करून, वेळेचं पालन करून, वाचनाची आवड दाखवून मुलांना प्रेरित करावं.
४. शिस्त आणि स्वातंत्र्य यांचा समतोल
अति शिस्त मुलांना बंडखोर बनवते, तर अति स्वातंत्र्य त्यांना दिशाहीन करू शकतं. म्हणून दोन्हींचा समतोल राखणे आवश्यक आहे. नियम असावेत, पण ते का आहेत हे समजावून सांगणेही महत्त्वाचे आहे.
५. तंत्रज्ञानाचा जबाबदार वापर शिकवणे
आजच्या काळात मोबाइल, इंटरनेट आणि सोशल मीडियाशिवाय मुलं राहत नाहीत. त्यांना पूर्ण बंदी घालण्यापेक्षा जबाबदारीने वापर कसा करायचा हे शिकवणे हा खरा संस्कार आहे.
६. मूल्यसंस्कार आणि नैतिक शिक्षण
सत्य, प्रामाणिकपणा, आदर, सहकार्य, आणि पर्यावरणाची काळजी — ही मूल्यं बालपणात रुजली पाहिजेत. मुलांना दैनंदिन जीवनात या मूल्यांचा उपयोग कसा होतो, हे अनुभवातून शिकवावे.
७. स्वतःच्या भावनांवर नियंत्रण ठेवणे
पालकांनी आपल्या रागावर, तणावावर नियंत्रण ठेवावं. कारण मुलं पालकांची मनःस्थिती ओळखतात आणि त्यावरून वागतात. रागाऐवजी समजावून सांगणं अधिक परिणामकारक असतं.
संस्कार करताना घ्यावयाची काळजी
संस्कार देताना पालकांनी काही महत्त्वाच्या बाबींची काळजी घ्यावी, अन्यथा चांगल्या हेतूने दिलेले संस्कारही विपरीत परिणाम करू शकतात.
१. दडपशाही टाळा
अति नियंत्रण, ओरड, किंवा शिक्षा मुलांच्या मनात भीती आणि विरोध निर्माण करते. मुलं मग खोटं बोलू लागतात किंवा स्वतःला दडपून टाकतात.
२. तुलना करू नका
“पाहा, शेजारचा मुलगा किती अभ्यास करतो!” अशा तुलना मुलांच्या आत्मसन्मानावर घाव करतात. प्रत्येक मुलं वेगळी असतात. त्यांची गती, आवड, आणि क्षमता ओळखणं हे पालकांचं काम आहे.
३. ऐकण्याची सवय लावा
संस्कार म्हणजे फक्त शिकवणं नव्हे, तर ऐकणंही आहे. मुलं काय विचार करतात, त्यांना कोणती अडचण आहे, हे जाणून घेतल्याशिवाय योग्य संस्कार होऊ शकत नाहीत.
४. अति अपेक्षा टाळा
पालकांनी आपल्या अपूर्ण स्वप्नांची पूर्तता मुलांमार्फत करण्याचा प्रयत्न करू नये. त्याऐवजी मुलांना त्यांच्या आवडीनुसार वाढण्याची मुभा द्यावी.
५. समाज आणि शाळेच्या वातावरणाशी समन्वय
मुलं घराबाहेर जाऊन इतर प्रभावात येतात. त्यामुळे पालकांनी शिक्षकांशी आणि मित्रपरिवाराशी संवाद ठेवावा, जेणेकरून मुलांबद्दल संपूर्ण माहिती मिळेल.
मुलांच्या सर्वांगीण विकासासाठी काही उपयुक्त मार्ग
संवेदनशील वाचन आणि गोष्टी सांगणे – गोष्टींमधून मुलांना मूल्यसंस्कार सहज रुजवता येतात.
सामाजिक कार्यात सहभाग – गरजू लोकांना मदत करणे, वृक्षारोपण, स्वच्छता मोहिमा यामध्ये सहभाग घेऊ द्या.
कुटुंबीयांसोबत वेळ घालवणे – जेवणावेळी, प्रवासात किंवा खेळताना संवाद साधा.
क्रीडा आणि सर्जनशीलता वाढवणे – शारीरिक आणि मानसिक संतुलनासाठी हे आवश्यक आहे.
धार्मिक/आध्यात्मिक वातावरण – प्रार्थना, ध्यान, किंवा चांगल्या विचारांची चर्चा यामुळे मन स्थिर होते.
आजच्या काळातील आव्हाने
आजच्या डिजिटल युगात संस्कार देणं सोपं नाही. सोशल मीडिया, जाहिराती, स्पर्धात्मक शिक्षण व्यवस्था — या सर्व गोष्टी मुलांवर प्रचंड दबाव आणतात. अशा वेळी पालकांनी “संस्कार” म्हणजे बंधन नव्हे, तर दिशा हे मुलांना समजावून सांगणं आवश्यक आहे.
तसेच, दोन्ही पालक नोकरीत असतील तर वेळेअभावी मुलांशी संवाद कमी होतो. पण “गुणवत्ता” असलेला थोडा वेळही पुरेसा ठरू शकतो — जर तो मनापासून दिला गेला, तर.
संस्कारांचा परिणाम
योग्य संस्कार मिळालेली मुलं पुढे आत्मविश्वासू, जबाबदार, सहानुभूतिशील आणि समाजाभिमुख नागरिक बनतात. ते यश आणि अपयश दोन्हीला समतोलाने स्वीकारतात. उलट, चुकीच्या संस्कारांनी वाढलेली मुलं आक्रमक, अस्थिर किंवा स्वार्थी बनू शकतात. म्हणूनच संस्कार हे समाजाच्या पाया आहेत.
निष्कर्ष
कुमारवय हे मुलांच्या आयुष्यातील सर्वात नाजूक आणि निर्णायक टप्पा आहे. या काळात दिलेले संस्कार हे त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाचा गाभा घडवतात. म्हणूनच पालकांनी प्रेम, संयम, संवाद, आदर्श आणि समजूत या पाच स्तंभांवर आपले पालकत्व उभे करावे. संस्कार म्हणजे शिकवण नव्हे — तर जपणूक आहे. योग्य संस्कार हे फक्त मुलांचेच नव्हे, तर संपूर्ण समाजाचे भविष्य उज्ज्वल करतात.
